(آنچه والدین باید درباره‌ی علل، درمان و روند بهبودی بدانند)
- آسیب ستون فقرات کودکان به چه معناست؟
اصطلاح «آسیب ستون فقرات کودکان» (Pediatric Spine Trauma) به هرگونه صدمه‌ی واردشده به ستون فقرات (استخوان‌ها، مفاصل و دیسک‌ها) و یا طناب نخاعی (دسته‌ی عصبی درون کانال نخاعی) کودک بعد از یک حادثه یا ضربه‌ی خارجی گفته می‌شود. این آسیب می‌تواند در قسمت‌های مختلف ستون فقرات از جمله گردن (ناحیه سرویکال)، پشت میانی (ناحیه توراسیک)، یا کمر و لگن (ناحیه لومبار/ساکرال) رخ دهد.
ویژگی مهم در کودکان این است که اسکلت آن‌ها در حال رشد است و رفتار بیولوژیک و مکانیکی آن با بزرگسالان فرق دارد. همین تفاوت باعث می‌شود که تشخیص، تصویربرداری و درمان آسیب‌های ستون فقرات در کودکان، رویکردی اختصاصی و متفاوت از بزرگسالان داشته باشد.
- علل شایع آسیب ستون فقرات کودکان
آسیب‌های ستون فقرات در کودکان ممکن است به دلایل مختلفی ایجاد شوند. شایع‌ترین مکانیسم‌ها عبارتند از:
- سقوط و زمین خوردن (از وسایل بازی، دوچرخه، پله و …)
- حوادث ورزشی و ضربه (ترامپولین، شیرجه، ورزش‌های پربرخورد مانند فوتبال یا رزمی)
- تصادفات رانندگی (به‌ویژه در صورت بستن نادرست کمربند ایمنی یا استفاده‌ی نادرست از صندلی کودک)
- آسیب‌های غیرتصادفی (کودک‌آزاری) در نوزادان و خردسالان
شناسایی مکانیسم آسیب مهم است زیرا به پیش‌بینی نوع آسیب و آنچه باید در معاینه و تصویربرداری به دنبال آن باشیم، کمک می‌کند. برای مثال تصادفات شدید یا شیرجه در آب‌های کم‌عمق، احتمال شکستگی جدی یا آسیب طناب نخاعی را بیشتر می‌کند. در کودکان بسیار خردسال، ممکن است آسیب جدی به نخاع وارد شود حتی اگر در عکس رادیولوژی شکستگی دیده نشود.
- اقدامات اولیه در صحنه‌ی حادثه و اورژانس (آنچه خانواده‌ها باید انتظار داشته باشند)
وقتی کودکی دچار آسیب ستون فقرات می‌شود، تیم اورژانس اقدامات فوری انجام می‌دهد:
- بی‌حرکت‌سازی ستون فقرات: گردن و پشت کودک با وسایل مخصوص ثابت می‌شود تا از جابه‌جایی و آسیب بیشتر جلوگیری گردد.
- حفظ راه هوایی و تنفس: به‌ویژه در صدمات گردن، باز نگه داشتن راه تنفسی همراه با حفظ وضعیت صحیح گردن اهمیت بسیار حیاتی دارد.
- ارزیابی عصبی: قدرت عضلات، حس و رفلکس‌ها در اندام‌ها بلافاصله توسط پزشک بررسی می‌شود و در طول درمان مرتب کنترل خواهد شد.
- کنترل درد و آرام کردن کودک: کودکان در این شرایط دچار ترس و اضطراب می‌شوند. آرام کردن آن‌ها، گرم نگه داشتن بدن و کاهش درد به معاینه‌ی کودک و انجام تصویربرداری کمک می‌کند.
- علائم هشداردهنده برای والدین
بعد از هر ضربه و حادثه‌ی قابل توجه، اگر کودک دچار هر یک از علائم زیر شد، باید فوراً به مراکز درمانی مراجعه کنید:
- درد گردن یا کمر که شدید یا رو به بدتر شدن باشد
- بی‌حسی، گزگز، ضعف یا اختلال در راه رفتن و هماهنگی حرکات
- بی‌اختیاری یا از دست دادن کنترل ادرار و مدفوع
- خشکی و سفت بودن گردن پس از حوادث پرخطر (مثل شیرجه، تصادف با سرعت بالا یا زمین خوردن از ارتفاع)
این علائم می‌توانند نشانه‌ی درگیری نخاع یا ریشه‌های عصبی باشند و نیاز به بررسی فوری دارند.
- پزشک چگونه ستون فقرات را تصویربرداری و معاینه می‌کند؟
برای تشخیص شدت آسیب:
- معاینه‌ی بالینی اولین قدم است. در موارد کم‌خطر با معاینه‌ی طبیعی، ممکن است نیازی به تصویربرداری پرتوئی نباشد.
- رادیوگرافی (X-ray): اولین و سریع‌ترین روش تصویربرداری است و وضعیت استخوان‌ها و هم‌راستایی مهره‌ها را نشان می‌دهد.
- سی‌تی‌اسکن (CT): جزئیات بیشتری از استخوان‌ها ارائه می‌دهد و در مواردی انجام می‌شود که زمانی که به شکستگی شک داریم یا عکس‌های رادیوگرافی واضح نیستند.
- ام‌آرآی (MRI): بهترین روش برای بررسی طناب نخاعی، رباط‌ها، دیسک‌ها و بافت نرم است. اگر علائم نشان‌دهنده‌ی آسیب عصبی وجود داشته باشد یا وقتی رادیوگرافی و سی‌تی اسکت طبیعی باشد ولی کودک علامت‌دار باشد، MRI ضروری است.
نکته مهم این است که کودکان، بزرگسالان کوچک‌شده نیستند! در کودکان برخلاف بزرگسالان ممکن است حتی اگر شکستگی در رادیوگرافی و سی‌تی اسکن دیده نشود، آسیب نخاعی یا رباطی وجود داشته باشد؛ بنابراین MRI نقش حیاتی دارد.
- SCIWORA-یک الگوی مهم در کودکان
SCIWORA مخفف «Spinal Cord Injury Without Radiographic Abnormality» است؛ به معنای «آسیب نخاعی بدون نشانه در تصاویر رادیولوژی». این حالت بیشتر در کودکان رخ می‌دهد، زیرا ستون فقرات آن‌ها انعطاف بیشتری دارد و طناب نخاعی می‌تواند کشیده یا کبود شود بدون اینکه شکستگی استخوان دیده شود. در این موارد، علائم ممکن است بلافاصله یا با تأخیر چند ساعته ظاهر شوند. MRI معمولا آسیب نخاع یا رباط‌ها را نشان می‌دهد و مسیر درمان (بی‌حرکت‌سازی، محدودیت فعالیت یا گاهی جراحی) را مشخص می‌کند.
- الگوی آسیب بر اساس سن و ناحیه‌ی آسیب‌دیده
- کودکان خردسال: به دلیل سر بزرگ‌تر و رباط‌های منعطف‌تر، آسیب‌های گردنی (سرویکال) و SCIWORA در آن‌ها شایع‌تر است.
- کودکان بزرگ‌تر و نوجوانان: الگوهای شبیه بزرگسالان دارند؛ یعنی شکستگی‌های پشتی و کمری (توراسیک و لومبار) بیشتر دیده می‌شود (به‌ویژه در ورزش‌ها یا تصادفات).
- آسیب‌های کمربند ایمنی (Chance fractures): در ناحیه‌ی کمری-پشتی (توراکولومبار) دیده می‌شوند، به‌ویژه وقتی کودک به‌درستی بسته نشده باشد. در این موارد باید احتمال آسیب شکمی نیز بررسی شود.
- چه زمانی جراحی لازم است؟
بیشتر آسیب‌های ستون فقرات کودکان بدون جراحی درمان می‌شوند. انتخاب روش درمان به ثبات ستون فقرات، هم‌راستایی و علائم عصبی بستگی دارد:
درمان غیرجراحی
- استفاده از گردنبند، بریس یا گچ برای بی‌حرکت‌سازی
- اصلاح فعالیت‌ها و فیزیوتراپی
- تصویربرداری‌های مداوم برای اطمینان از ثبات پس از کاهش تورم
درمان جراحی
- در صورت شکستگی‌های ناپایدار، تغییر شکل پیش‌رونده، پارگی رباط‌های مهم، فشار بر نخاع یا ریشه‌های عصبی یا شکست درمان غیرجراحی انجام می‌شود.
- هدف جراحی، کاهش فشار روی نخاع و اعصاب و تثبیت ستون فقرات با پیچ و میله و فیوژن است تا از آسیب بیشتر جلوگیری شود.
- بستری در بیمارستان و بهبودی اولیه
کودک پس از آسیب یا جراحی معمولا چند روز در بیمارستان می‌ماند. در این مدت:
- وضعیت عصبی، درد و تنفس به‌طور مداوم بررسی می‌شود.
- تحرک زودهنگام (در حد مجاز) آغاز می‌گردد و درمانگران حرکات و جابه‌جایی‌های ایمن را آموزش می‌دهند.
- اگر بریس تجویز شود، آموزش استفاده از آن و مراقبت از پوست انجام می‌شود.
- خانواده‌ها درباره نحوه‌ی مراقبت در منزل (حمام کردن کودک، نحوه‌ی استفاده از صندلی خودرو و وضعیت خوابیدن کودک) آموزش می‌بینند.
- در برخی موارد، قبل از ترخیص تصویربرداری مجدد برای تأیید ثبات انجام می‌شود.
- اصول استفاده از بریس (brace) برای خانواده‌ها
بریس‌ها و گردنبندها نقش مهمی در جوش خوردن ایمن ستون فقرات دارند:
- باید محکم ولی بدون ایجاد درد باشند.
- قرمزی یا زخم پوستی نباید پایدار بماند.
- مدت زمان استفاده برای هر کودک از چند هفته تا چند ماه متفاوت است. همچنین برخی کودکان بریس را به صورت تمام‌وقت می‌پوشند و برخی دیگر فقط هنگام بیرون آمدن از تخت.
- والدین نباید به‌طور خودسرانه و بدون راهنمایی پزشکی زمان استفاده از بریس را تغییر دهند.
- توان‌بخشی، مدرسه و بازگشت به ورزش
- توان‌بخشی: شامل تمرینات وضعیتی، تقویت عضلات گردن و تنه، تعادل و آموزش فعالیت‌های روزمره‌ی ایمن است.
- مدرسه: اغلب کودکان در عرض چند هفته با تغییراتی مثل کاهش ساعات، محدودیت وزن کوله‌پشتی یا استفاده از آسانسور به مدرسه بازمی‌گردند.
- ورزش: زمان بازگشت بستگی به نوع آسیب، ثبات ستون فقرات و تصویربرداری‌ها دارد. فعالیت‌ها و ورزش‌های ساده‌تر معمولا زودتر شروع می‌شوند، اما ورزش‌های پربرخورد ممکن است تا مدت زیادی ممنوع باشند.
- عوارض احتمالی و نحوه‌ی مدیریت آن‌ها
پزشکان موارد زیر را به‌دقت تحت نظر دارند:
- تشدید علائم عصبی (نادر اما اورژانسی): نیاز به ارزیابی فوری و MRI و یا حتی جراحی دارد.
- بدشکلی یا ناپایداری پیش‌رونده پس از کاهش تورم: تغییر بریس یا جراحی
- مشکلات پوستی ناشی از بریس یا گردنبند: تنظیم لایه‌های حافظ درون بریس یا گردنبند و استراحت‌های کوتاه بدون بریس و گردنبند تحت نظر پزشک یا با راهنمایی تیم درمان
- درد و خشکی مفاصل: برنامه‌های فیزیوتراپی خانگی
- شرایط ویژه
- نوزادان و کودکان خردسال: چون نمی‌توانند علائم خود را به‌خوبی توضیح دهند، پزشکان برای تصویربرداری حساسیت بیشتری دارند. در این موارد MRI بسیار ارزشمند است.
- شک به آسیب غیرتصادفی و کودک‌آزاری: در صورت وجود شرح‌حال مشکوک یا صدمات متعدد، بررسی احتمال سوءاستفاده توسط تیم متخصص برای محافظت از کودک انجام می‌شود.
- کودکان با بیماری‌های زمینه‌ای: کودکانی با نرمی استخوان، ناهنجاری‌های مادرزادی یا مشکلات عصبی-عضلانی نیازمند برنامه‌های تصویربرداری، بریس و حتی جراحی اختصاصی هستند.
- نقش خانواده در بهبودی در منزل
- دستورات مربوط به استفاده از بریس و گردنبند را به دقت دنبال کنید.
- برنامه‌ی دارویی را طبق تجویز انجام دهید و با راهنمایی پزشک به تدریج قطع کنید.
- وضعیت مناسب خواب کودک را فراهم کنید و از حرکات خطرناک، بازی‌های پرتحرک و بلند کردن اجسام سنگین جلوگیری کنید.
- از تغذیه‌های غنی از پروتئین، کلسیم و ویتامین D و مایعات استفاده کنید.
- برای همه‌ی ویزیت‌های پیگیری به پزشک مراجعه کنید و پشت گوش نندازید!
- چه انتظاراتی باید بعد از روند درمان داشت؟
خوشبختانه بیشتر کودکان بهبودی کامل پیدا می‌کنند و به مدرسه، دوستان و ورزش بازمی‌گردند. نوع آسیب، وجود یا عدم وجود آسیب نخاعی و میزان پای‌بندی به برنامه‌ی درمان در پیش‌آگهی نقش مهمی دارند و حتی در موارد آسیب نخاع، توان‌بخشی زودهنگام می‌تواند استقلال و کیفیت زندگی را بهبود بخشد.
- پرسش‌های متداول
عکس‌های رادیوگرافی فرزندم نرمال بود اما دکتر همچنان MRI تجویز کرد، چرا؟ در کودکان، نخاع و رباط‌ها می‌توانند حتی زمانی که استخوان‌ها در رادیوگرافی یا سی‌تی اسکن طبیعی به نظر می‌رسند، آسیب دیده باشند. MRI نخاع، دیسک‌ها و رباط‌ها را نشان می‌دهد و می‌تواند روند درمان را تغییر دهد.
آیا فرزندم نیاز به جراحی دارد؟ بیشتر کودکان با استفاده از بریس و اصلاح فعالیت درمان می‌شوند و جراحی برای موارد بی‌ثباتی و فشار روی نخاع انجام می‌شود.
مدت استفاده از بریس چقدر است؟ به آسیب و روند بهبودی در تصویربرداری‌های پیگیری بستگی دارد. انتظار هفته‌ها تا چند ماه را داشته باشید.
فرزندم چه زمانی می‌تواند به ورزش برگردد؟ بستگی به آسیب دارد، فعالیت‌های ساده زودتر از سر گرفته می‌شوند اما ورزش‌های پربرخورد ممکن است به تأخیر بیفتند یا اصلا توصیه نشوند.
چه نشانه‌هایی در خانه به این معنی است که باید فورا به پزشک مراجعه کنیم؟ در صورت بی‌حسی اندام‌ها، گزگز، ضعف جدید یا رو به بدتر شدن، بی‌اختیاری، مشکل در راه رفتن، تب همراه با درد کمر یا زخم‌های پوستی ناشی از بریس که بهبود نمی‌یابند.
آیا این آسیب بر رشد تأثیر دارد؟ اغلب خیر؛ اما اگر جراحی فیوژن در نواحی رشد انجام شود، ممکن است بر قد کودک تأثیر بگذارد.
- انتخاب تیم درمان
درمان آسیب ستون فقرات کودکان نیازمند تیمی متشکل از جراح ستون فقرات اطفال، متخصص بیهوشی کودکان، رادیولوژیست و توان‌بخشان است و تجربه در درمان کودکان اهمیت ویژه‌ای دارد.
دکتر بابک میرزاشاهی از جراحان برجسته‌ی ستون فقرات هستند که تجربه‌ی گسترده‌ای در مدیریت بیماری‌ها و آسیب‌های پیچیده‌ی ستون فقرات کودکان دارند و می‌توانند اطمینان‌بخش خانواده‌ها در مسیر درمان باشند.
- پیام کلیدی برای خانواده‌ها
- آرامش خود را حفظ کنید و کودک را بدون حرکت به مرکز درمانی برسانید.
- در کودکان، نرمال بودن رادیوگرافی به معنای نبود آسیب جدی نیست. MRI می‌تواند تصویر واقعی‌تر بدهد.
- مراجعه‌های پیگیری بخش مهمی از درمان هستند، نه یک کار اضافی.
آسیب‌های ستون فقرات کودکان نادر اما گاهی بسیار جدی هستند. از آنجا که ستون فقرات در حال رشد با بزرگسالان تفاوت دارد، تشخیص سریع و استفاده‌ی به‌موقع از MRI اهمیت زیادی دارد. خوشبختانه با برنامه‌ی درمانی منظم و تیم متخصص، بیشتر کودکان بهبود یافته و به زندگی طبیعی بازمی‌گردند.
برای والدین، دانستن این نکته مهم است که رعایت دستورات تیم درمان، استفاده درست از بریس، توان‌بخشی و مراجعه‌ی منظم به پزشک، کلید موفقیت درمان و پیشگیری از عوارض درازمدت است.
بدون دیدگاه