- اسکولیوز دژنراتیو چیست؟
اسکولیوز دژنراتیو (Degenerative Scoliosis) که گاهی به آن «اسکولیوز بزرگسالان» یا «اسکولیوز دِ نوو (de novo)» هم گفته می‌شود، نوعی انحراف جانبی ستون فقرات است که در دوران بزرگسالی ظاهر می‌شود یا در اثر تغییرات ناشی از افزایش سن، بدتر می‌شود. پزشکان معمولاً آن را به عنوان وقتی زاویه‌ی انحراف ستون فقرات (زاویه‌ی کاب) در عکس رادیولوژی بیش از ۱۰ تا ۲۰ درجه باشد، تعریف می‌کنند.
این نوع اسکولیوز با اسکولیوز ایدیوپاتیک نوجوانان (AIS) فرق دارد. در اسکولیوز نوجوانان، علت بروز معمولاً اختلالات رشد ستون فقرات در دوران بلوغ است. اما در اسکولیوز دژنراتیو، عامل اصلی، «فرسودگی و تخریب بافت‌ها» به‌مرور زمان است. دیسک‌ها بین مهره‌ها به تدریج آب خود را از دست می‌دهند، ارتفاعشان کم می‌شود، گاهی یک طرف بیشتر از طرف دیگر فشرده می‌شوند و این مسئله باعث انحراف ستون فقرات می‌گردد. همزمان، مفاصل کوچک پشت ستون فقرات (فاست‌ها) دچار آرتروز می‌شوند و استخوان‌ها به دلیل پوکی استخوان ضعیف می‌گردند. همه‌ی این تغییرات می‌تواند باعث خم شدن یا انحراف ستون فقرات شود.
این نوع اسکولیوز بیشتر در ناحیه‌ی کمری (lumbar) دیده می‌شود، اما می‌تواند بخش میانی ستون فقرات (thoracic) را هم درگیر کند. در بسیاری از بیماران، این انحراف همراه با خمیدگی به جلو (عدم تعادل ساجیتال) دیده می‌شود که مشکلات بیشتری مثل خستگی زودرس و کاهش توانایی حرکت ایجاد می‌کند.
- چرا این بیماری ایجاد می‌شود و چه کسانی بیشتر در معرض آن هستند؟
ستون فقرات را می‌توان مانند یک برج از بلوک‌های استخوانی (مهره‌ها) تصور کرد که بین آن‌ها بالشتک‌هایی (دیسک‌ها) قرار گرفته و توسط مفاصل، رباط‌ها و عضلات حمایت می‌شود. با افزایش سن تغییرات زیر رخ می‌دهد:
- دیسک‌ها فرسوده می‌شوند: آب خود را از دست می‌دهند، نازک می‌شوند و گاهی یک‌طرفه فرو می‌ریزند. این امر باعث می‌شود ستون فقرات به یک سمت متمایل شود.
- مفاصل فاست دچار آرتروز می‌شوند: فشار نامتعادل به آن‌ها وارد می‌شود و به تدریج باعث جابه‌جایی مهره‌ها می‌شود.
- پوکی استخوان، استخوان‌ها را ضعیف می‌کند: ضعف استخوان‌ها و شکستگی‌های ریز می‌تواند انحراف را تشدید کند.
- عضلات و رباط‌ها ضعیف می‌شوند: بافت‌های نگهدارنده‌ی ستون فقرات، قدرت خود را از دست می‌دهند و تعادل ستون فقرات مختل می‌شود.
عواملی که خطر ابتلا را بیشتر می‌کنند عبارتند از:
- سن: شایع‌تر بعد از ۵۰ تا ۶۰ سالگی.
- جنسیت: زنان به‌ویژه بعد از یائسگی بیشتر در معرض هستند (به دلیل پوکی استخوان).
- سبک زندگی: سیگار، اضافه وزن و کم‌تحرکی، روند فرسودگی را تسریع می‌کند.
- سابقه‌ی پزشکی: جراحی‌های قبلی یا آسیب‌های ستون فقرات می‌تواند عامل پیشرفت انحراف باشد.
بر اساس مطالعات، حدود %30-40 از افراد بالای ۶۰ سال، درجاتی از اسکولیوز دژنراتیو دارند؛ هرچند همه‌ی آن‌ها دچار علائم بالینی نمی‌شوند.
- بیماران باید مراقب چه علائمی باشند؟
اسکولیوز دژنراتیو می‌تواند ترکیبی از درد مکانیکی و علائم ناشی از فشار بر اعصاب ایجاد کند:
- کمردرد و خشکی کمر: معمولاً بعد از ایستادن یا راه رفتن طولانی بدتر می‌شود و با استراحت کاهش می‌یابد.
- درد پا (سیاتیک): بی‌حسی، گزگز یا درد تیرکشنده به یک یا هر دو پا، ناشی از فشار روی ریشه‌های عصبی.
- ضعف یا ناپایداری: ممکن است پاها سنگین یا لرزان شوند.
- خستگی هنگام راه رفتن: بیمار ممکن است فقط مسافت‌های کوتاه راه برود و سپس مجبور به توقف شود که به این حالت «لنگش نورولوژیک» یا neurogenic claudication گفته می‌شود.
- تغییر وضعیت بدن: خمیدگی به جلو یا به یک سمت، نامتقارن شدن شانه‌ها یا لگن.
- کاهش قد: به دلیل کاهش ارتفاع دیسک‌ها و تغییر تعادل ستون فقرات.
نکته مهم این است که شدت درد همیشه با میزان انحراف متناسب نیست؛ بعضی بیماران با انحراف شدید، درد کمی دارند و برخی دیگر با انحراف کمتر، درد زیادی را تجربه می‌کنند.
- تشخیص بیماری
تشخیص با گرفتن شرح‌حال دقیق، معاینه‌ی بالینی و به دنبال آن، تصویربرداری انجام می‌شود:
- عکس رادیولوژی ایستاده (standing X-rays): برای اندازه‌گیری زاویه‌ی کاب و ارزیابی تعادل ستون فقرات، تصاویر کامل قدی لازم است.
- MRI: اطلاعاتی درباره‌ی دیسک‌ها، اعصاب و نخاع می‌دهد و به‌ویژه در بیمارانی که بی‌حسی، گزگز یا ضعف دارند، ضروری است.
- سی‌تی اسکن: جزئیات استخوان‌ها را نشان می‌دهد و برای برنامه‌ریزی جراحی مفید است.
- اسکن تراکم استخوان (DEXA): برای بررسی پوکی استخوان که روی انتخاب روش درمان اثر دارد.
همچنین پزشک با عکس‌های رادیوگرافی در حالت خم شدن به طرفین، میزان انعطاف‌پذیری انحراف را بررسی می‌کند. انحراف سخت و غیرقابل انعطاف، ممکن است نیاز به جراحی پیچیده‌تر داشته باشد.
- درمان‌های غیرجراحی
بسیاری از بیماران مبتلا به اسکولیوز دژنراتیو می‌توانند مدتی با روش‌های غیرجراحی علائم خود را کنترل کنند:
- فیزیوتراپی: تمرینات تقویت عضلات مرکزی (core)، بهبود وضعیت بدن و تعادل. حرکات کششی و ورزش‌های سبک مثل شنا یا پیاده‌روی توصیه می‌شود.
- داروها: مسکن‌ها، داروهای ضدالتهاب و گاهی شل‌کننده‌های عضلانی.
- تزریق‌ها: تزریق کورتون در اطراف اعصاب یا مفاصل برای کاهش التهاب و درد.
- بریس: در بزرگسالان معمولاً برای اصلاح انحراف به‌کار نمی‌رود، اما می‌تواند به کاهش درد و حمایت از ستون فقرات کمک کند.
- اصلاح سبک زندگی: کنترل وزن، ترک سیگار، بهبود سلامت استخوان با مصرف کافی کلسیم و ویتامین D.
این درمان‌ها معمولاً جلوی پیشرفت انحراف را نمی‌گیرند، اما می‌توانند درد را کاهش و کیفیت زندگی را بهبود دهند.
- چه زمانی به جراحی نیاز است؟
جراحی در شرایط زیر مطرح می‌شود:
- درد شدید و مداوم با وجود درمان‌های غیرجراحی.
- فشار روی اعصاب همراه با ضعف یا از دست دادن کنترل ادرار/مدفوع.
- بدتر شدن انحراف و تغییر تعادل بدن.
- کاهش کیفیت زندگی (مشکل در راه رفتن، ایستادن یا خوابیدن).
اهداف جراحی شامل موارد زیر است:
- برداشتن فشار از روی اعصاب.
- تثبیت ستون فقرات.
- اصلاح تعادل در همه جهات.
از انواع راه‌های جراحی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- دکمپرشن عصبی (برداشتن فشار): برداشتن استخوان یا دیسک برای آزاد کردن اعصاب. معمولاً به تنهایی انجام نمی‌شود چون باعث ناپایداری می‌شود.
- فیوژن با ابزار فلزی: مهره‌ها با پیچ و میله به هم متصل و با گرافت استخوانی جوش داده می‌شوند تا از حرکت جلوگیری کرده و ناپایداری اصلاح شود.
- فیوژن بلندمدت: در موارد شدید گاهی از بالای ستون فقرات و ناحیه‌ی کمری تا لگن انجام می‌شود.
- استئوتومی: برش‌های کنترل‌شده در استخوان برای اصلاح انحرافات سخت.
- جراحی‌های کم‌تهاجمی (MIS)
تکنیک‌های جدید به برخی بیماران امکان می‌دهند که با برش‌های کوچک‌تر و خونریزی کمتر جراحی شوند:
- LLIF/XLIF: قرار دادن قفسه از پهلو برای بازگرداندن ارتفاع دیسک.
- TLIF: از طریق برش‌های کوچک در پشت.
- پیچ‌های پوستی (Percutaneous screws): بدون برش بزرگ، از طریق سوراخ‌های کوچک کار گذاشته می‌شوند.
این روش‌ها برای انحرافات متوسط مناسب هستند. در انحرافات شدید یا سخت، جراحی باز همچنان بهترین گزینه و استاندارد طلایی محسوب می‌شود.
- بیماران چه انتظاراتی باید داشته باشند؟
تحقیقات نشان داده است که جراحی اسکولیوز دژنراتیو می‌تواند:
- انحراف را بیش از %50 اصلاح کند.
- وضعیت بدن و تعادل را بهبود دهد.
- دردهای عصبی پا را کاهش دهد.
- توانایی راه رفتن در مسافت‌های طولانی و بدون خستگی را افزایش دهد.
- کیفیت زندگی را تا حد زیادی ارتقا دهد.
البته جراحی با خطراتی مانند عفونت، خونریزی، مشکلات ایمپلنت یا فرسودگی مهره‌های مجاور همراه است. با این حال، جراحی در مراکز تخصصی و توسط جراحان باتجربه با میزان موفقیت و رضایت بسیار بالایی همراه است.
- روند بهبودی پس از جراحی
دوره بهبود تدریجی است و به پیچیدگی جراحی بستگی دارد:
- بستری در بیمارستان: ۵ تا ۱۰ روز.
- راه رفتن: با کمک فیزیوتراپیست از چند روز بعد.
- استفاده از بریس: در برخی بیماران برای حمایت بیشتر توصیه می‌شود.
- توان‌بخشی: فیزیوتراپی برای هفته‌ها تا ماه‌ها ادامه دارد.
- بازگشت به کار: فعالیت‌های سبک خانگی در طی چند هفته و کار معمولاً ۲ تا ۳ ماه بعد شروع می‌شود.
- بهبودی کامل: حدود ۶ تا ۱۲ ماه.
بیماران بعد از جراحی به عکس‌برداری و ویزیت‌های منظم نیاز دارند تا از بهبودی کامل اطمینان حاصل شود.
- عوامل مؤثر بر موفقیت درمان
برخی عوامل کلیدی بر بهبودی کامل مؤثر هستند از جمله:
- سلامت استخوان: پوکی استخوان خطر شکست ایمپلنت را بالا می‌برد.
- سلامت عمومی: دیابت، چاقی و سیگار کشیدن روند بهبود را کند می‌کنند.
- برنامه‌ریزی دقیق جراحی: اصلاح همزمان انحراف جانبی و خمیدگی به جلو بهترین نتیجه را می‌دهد.
- همکاری بیمار: رعایت محدودیت‌ها، انجام تمرینات و مراجعه‌ی منظم به پزشک ضروری است.
- پاسخ به پرسش‌های متداول
آیا اسکولیوز من بدون جراحی بدتر می‌شود؟
نه همیشه. برخی انحراف‌ها ثابت می‌مانند، اما بعضی دیگر پیشرفت می‌کنند؛ به‌ویژه اگر پوکی استخوان یا آرتروز وجود داشته باشد. پزشک شما این مورد را با عکس‌برداری‌های دوره‌ای مشخص می‌کند.
آیا جراحی کم‌تهاجمی بهتر از جراحی باز است؟MIS معمولاً درد کمتر و بهبود سریع‌تری دارد، اما برای همه مناسب نیست. در انحرافات شدید همچنان جراحی باز لازم است.
دوره بهبودی چقدر طول می‌کشد؟ اکثر بیماران طی ۶ تا ۱۲ هفته به فعالیت‌های سبک برمی‌گردند، اما جوش‌خوردگی کامل مهره‌ها ممکن است یک سال طول بکشد.
آیا امکان بازگشت انحراف بعد از جراحی وجود دارد؟ بخش جوش‌خورده پایدار است، اما بخش‌های دیگر ستون فقرات ممکن است در طول زمان دچار فرسودگی شوند.
بعد از جراحی می‌توانم ورزش کنم؟ بله. ورزش‌های سبک مانند پیاده‌روی، شنا یا دوچرخه‌سواری مناسب هستند، اما ورزش‌های پرفشار ممکن است بسته به نوع جراحی شما محدود شوند.
اسکولیوز دژنراتیو یک بیماری شایع در روند پیری است. گرچه می‌تواند دردناک باشد و حرکت را محدود کند، بسیاری از بیماران با درمان‌های غیرجراحی زندگی عادی دارند. برای بیماران با علائم شدید، جراحی می‌تواند کیفیت زندگی را به‌طور چشمگیری بهبود دهد.
کلید موفقیت، درمان شخصی‌سازی‌شده است: بررسی شدت انحراف، سلامت استخوان‌ها، وضعیت عمومی بیمار و اهداف درمانی. انتخاب جراح باتجربه اهمیت زیادی دارد.
دکتر بابک میرزاشاهی از جراحان برجسته‌ی ستون فقرات است که تجربه‌ی گسترده‌ای در تشخیص و درمان انحرافات ستون فقرات، به‌ویژه اسکولیوز دژنراتیو دارد. ایشان با به‌کارگیری تکنیک‌های پیشرفته‌ی جراحی و رویکردی بیمارمحور، تلاش می‌کنند بهترین نتیجه‌ی ممکن برای بیماران حاصل شود.
برای بیماران و خانواده‌ها پیام روشن است: با درمان مناسب، بیشتر افراد مبتلا به اسکولیوز دژنراتیو می‌توانند دوباره استقلال خود را به دست آورند، دردشان را کاهش دهند و به فعالیت‌های مهم زندگی بازگردند.
بدون دیدگاه